Cổ phiếu là gì? Các công bố nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và khái niệm cơ bản

Cổ phiếu là chứng khoán xác nhận quyền sở hữu một phần vốn điều lệ của công ty cổ phần. Người sở hữu cổ phiếu (cổ đông) được hưởng quyền biểu quyết tại đại hội đồng cổ đông, nhận cổ tức và được chia phần còn lại của tài sản khi công ty giải thể hoặc phá sản. Cổ phiếu phản ánh giá trị vốn hóa của công ty trên thị trường tài chính và là công cụ phổ biến để huy động vốn dài hạn.

Phân biệt cổ phiếu phổ thông và cổ phiếu ưu đãi:

• Cổ phiếu phổ thông: Quyền biểu quyết, hưởng cổ tức linh hoạt theo quyết định đại hội đồng cổ đông, thứ tự thanh toán sau cổ đông ưu đãi.
• Cổ phiếu ưu đãi: Không hoặc hạn chế quyền biểu quyết, ưu tiên nhận cổ tức cố định, ưu tiên thanh toán khi giải thể.

Cổ phiếu lưu hành có thể được chia thành “cổ phiếu quỹ” (do công ty mua lại) hoặc “cổ phiếu tự do chuyển nhượng” (free float). Tỷ lệ cổ phiếu tự do chuyển nhượng ảnh hưởng đến thanh khoản và biến động giá trên thị trường .

Quy trình phát hành và niêm yết

Công ty cổ phần muốn huy động vốn qua cổ phiếu phải thực hiện phát hành lần đầu (IPO) hoặc chào bán thêm (seasoned equity offering). Hồ sơ phát hành cần được lập theo chuẩn mực quốc tế, bao gồm Báo cáo tài chính kiểm toán, Đề án phát hành và Điều lệ công ty đã sửa đổi.

Sau khi được Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (SSC) chấp thuận, cổ phiếu mới được phép chào bán cho nhà đầu tư chiến lược, nhà đầu tư công chúng và niêm yết trên Sở Giao dịch Chứng khoán. Điều kiện niêm yết bao gồm:

• Vốn chủ sở hữu tối thiểu và lợi nhuận sau thuế liên tiếp.
• Tỷ lệ sở hữu phổ thông (free float) đạt yêu cầu.
• Không có lỗ lũy kế và nợ xấu vượt ngưỡng an toàn.

Bảng so sánh quy trình IPO và niêm yết:

Yếu tố	IPO	Niêm yết
Hồ sơ	Đề án phát hành, Báo cáo tài chính	Đơn đăng ký niêm yết, BCTC soát xét
Cơ quan cấp phép	Ủy ban Chứng khoán Nhà nước	Sở Giao dịch Chứng khoán
Thời gian	3–6 tháng	1–2 tháng

Thị trường cổ phiếu

Thị trường cổ phiếu gồm hai phần chính: thị trường sơ cấp và thị trường thứ cấp. Thị trường sơ cấp là nơi cổ phiếu được phát hành lần đầu, xác lập giá tham chiếu cho đợt IPO. Thị trường thứ cấp là nơi nhà đầu tư mua bán cổ phiếu đã lưu hành.

Ở thị trường thứ cấp, cơ chế giao dịch bao gồm:

• Đấu giá định kỳ: Khớp lệnh tại các thời điểm mở, đóng cửa phiên.
• Khớp lệnh liên tục: Giao dịch tự động theo giá và khối lượng đặt mua bán.
• Thỏa thuận: Giao dịch thỏa thuận trực tiếp giữa hai bên với giá và khối lượng xác định trước.

Chỉ số thị trường như VN-Index, HNX-Index phản ánh diễn biến giá cổ phiếu của toàn bộ sàn. Các chỉ số này tính toán theo công thức:

$Index_t=Index_{t-1}\times\frac{\sum P_{t}\times Q_{t}}{\sum P_{t-1}\times Q_{t-1}}$

Phương pháp định giá cổ phiếu

Định giá cổ phiếu là cơ sở để quyết định mua hoặc bán, thường áp dụng các mô hình chuyên sâu:

• Discounted Dividend Model (DDM): Giá cổ phiếu = tổng giá trị hiện tại của các cổ tức tương lai:
  $P_0=\sum_{t=1}^{\infty}\frac{D_t}{(1+r)^t}$
• Discounted Cash Flow (DCF): Chiết khấu dòng tiền tự do của doanh nghiệp về hiện tại, trừ nợ để ra giá trị vốn chủ sở hữu.
• So sánh multiples: Sử dụng hệ số P/E, P/B, EV/EBITDA so sánh với các công ty cùng ngành để xác định mức định giá hợp lý.

Bảng ví dụ hệ số P/E của một số doanh nghiệp ngành ngân hàng:

Ngân hàng	P/E (lần)	P/B (lần)
ACB	12,5	1,8
VIB	15,2	2,1
VPBank	9,8	1,3

Rủi ro và lợi ích

Cổ phiếu mang lại cơ hội sinh lời cao thông qua cổ tức định kỳ và chênh lệch giá khi thị trường tăng trưởng; đồng thời là công cụ quyền lực tại đại hội cổ đông để ảnh hưởng chiến lược công ty. Nhà đầu tư còn hưởng phần còn lại của tài sản khi công ty giải thể, sau khi thanh toán nợ và các cổ đông ưu đãi.

Rủi ro chủ yếu gồm biến động giá mạnh theo chu kỳ kinh tế, rủi ro thanh khoản khi cổ phiếu ít giao dịch, và rủi ro doanh nghiệp liên quan đến năng lực quản trị, hoạt động kinh doanh thua lỗ. Sự kiện thất bại kinh doanh, thay đổi chính sách hoặc khủng hoảng tài chính đều có thể kéo giá cổ phiếu giảm sâu trong thời gian ngắn.

Lợi ích	Rủi ro
Khả năng sinh lợi cao qua tăng giá và cổ tức	Biến động giá theo chu kỳ và tin tức tiêu cực
Quyền biểu quyết và tham gia quyết định công ty	Rủi ro thanh khoản với cổ phiếu ít giao dịch
Đa dạng hóa danh mục đầu tư	Rủi ro doanh nghiệp, phá sản hoặc pha loãng vốn

Các loại cổ phiếu đặc biệt

• Cổ phiếu ưu đãi cổ tức: Nhận cổ tức cố định trước cổ đông phổ thông, không có hoặc hạn chế quyền biểu quyết.
• Cổ phiếu ưu đãi hoàn lại: Công ty có quyền mua lại theo giá và thời hạn đã thỏa thuận, bảo vệ nhà đầu tư khi cổ phiếu mất giá.
• Cổ phiếu không quyền biểu quyết: Ưu tiên cổ tức và tài sản, nhưng không tham gia bỏ phiếu; thường dùng để huy động vốn mà không lo mất kiểm soát.
• Cổ phiếu ESOP: Dành cho nhân viên, thường có giá ưu đãi và điều kiện chuyển nhượng hạn chế, khuyến khích gắn bó và chia sẻ lợi ích lâu dài.

Khung pháp lý và giám sát

Tại Việt Nam, Luật Chứng khoán 2019 cùng Nghị định hướng dẫn thi hành quy định rõ điều kiện phát hành, niêm yết, giao dịch và công bố thông tin của cổ phiếu. Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (SSC) và Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM (HOSE), Hà Nội (HNX) giám sát chặt chẽ để bảo vệ nhà đầu tư và đảm bảo công bằng thị trường.

Quy định công bố thông tin yêu cầu công ty niêm yết phải công khai báo cáo tài chính theo IFRS, thông tin giao dịch của cổ đông nội bộ và các giao dịch có liên quan. Vi phạm công bố thông tin có thể bị xử phạt hành chính, đình chỉ giao dịch hoặc hủy niêm yết (SSC Việt Nam).

• Yêu cầu báo cáo tài chính kiểm toán hằng năm và soát xét giữa niên độ.
• Chế tài xử lý vi phạm: phạt tiền, đình chỉ giao dịch, hủy niêm yết.
• Giám sát khuyến nghị về quản trị công ty, xung đột lợi ích và giao dịch nội bộ.

Vai trò kinh tế và tài chính

Cổ phiếu là phương tiện huy động vốn chủ sở hữu cho doanh nghiệp, giúp tài trợ đầu tư mở rộng sản xuất, nghiên cứu và phát triển mà không tăng nợ. Thị trường cổ phiếu phản ánh kỳ vọng tăng trưởng và rủi ro của nền kinh tế, đóng vai trò dẫn dắt dòng vốn xã hội.

Cổ phiếu còn là công cụ chính sách tiền tệ – tài chính, ảnh hưởng đến chi phí vốn và lãi suất thực tế. Sự biến động mạnh của thị trường cổ phiếu có thể tác động đến tâm lý tiêu dùng, đầu tư và cán cân tài chính quốc gia.

• Huy động vốn dài hạn, giảm áp lực trả nợ lãi suất.
• Phản ánh sức khỏe doanh nghiệp qua vốn hóa thị trường.
• Chỉ số VN-Index làm thước đo xu hướng kinh tế và tâm lý nhà đầu tư.

Chiến lược đầu tư cổ phiếu

Đầu tư giá trị (value investing) tập trung chọn cổ phiếu có P/E và P/B thấp hơn trung bình ngành, dựa trên phân tích cơ bản và biên an toàn. Đầu tư tăng trưởng (growth investing) ưu tiên công ty có lợi nhuận tăng trưởng mạnh và tiềm năng mở rộng thị trường.

Giao dịch ngắn hạn (trading) gồm chiến lược theo xu hướng (trend-following) dựa trên phân tích kỹ thuật và động lượng (momentum), tận dụng biến động giá ngắn hạn. Nhà đầu tư cũng có thể sử dụng quyền chọn (options) và hợp đồng tương lai (futures) để bảo vệ danh mục hoặc gia tăng lợi nhuận thông qua đòn bẩy.

• Đa dạng hóa: phân bổ vốn vào nhiều ngành, tránh rủi ro tập trung.
• Tái cân bằng danh mục: điều chỉnh định kỳ theo mục tiêu lợi nhuận và rủi ro.
• Quản trị rủi ro: đặt lệnh cắt lỗ (stop-loss), giới hạn lãi (take-profit).

Tài liệu tham khảo

1. Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Luật Chứng khoán 2019. 2019. Link
2. Investopedia. Stock. 2024. Link
3. U.S. Securities and Exchange Commission. Beginners’ Guide to Investing in Stocks. 2023. Link
4. International Financial Reporting Standards. IAS 32 – Financial Instruments: Presentation. Link
5. OECD. Equity Market Reform and Economic Growth. 2022. Link